مبانی کلامی آزادی سیاسی در اندیشه های شیعه و معتزله با تأکید بر اندیشه‏ های امام خمینی و قاضی عبد الجبار

تفکر شیعه و معتزله با تکیه بر حسن و قبح عقلی می ‏توانند در یک جامعه سیاسی دینی، منجر به آزادی سیاسی معنوی شهروندان گردند. برخلاف اندیشه اشاعره، اخباریه و همه جبرگرایان بالطبع باید احکام صادره از حاکمان جامعه را به عنوان اخلاق اجتماعی لازم الاتباع بپذیرند. در اندیشه عقل گرای شیعه، حاکمان نیز مجبورند آنچه را که انسان‏های عاقل بدان حکم کرده‏ اند، گردن نهند. بالاخص با لحاظ اندیشه اعتزالی جباری، شهروندان به صورت فعال می‏توانند در شکل‏ گیری اخلاق سیاسی اجتماعی دخالت نمایند. آنها می‏توانند مسؤولان سیاسی خود را در صورتی که برخلاف ارزش‏های مشترک پذیرفته شده رفتار نمایند، مورد اعتراض و نقد قرار دهند. بنابراین، قرائت معتزله جباری از عقل عملی، بیشتر از قرائت شیعی، زمینه ساز آزادی سیاسی / معنوی در جامعه می‏باشد. دلیل آن، این است که در وهله اول، قرائت ایشان، عقل را همگانی دانسته و بهره برداری از عقل را با قیدهای ویژه از دسترسی همه انسان‏های عاقل ـ آن طور که در تفکر شیعی تصویر شد ـ دورنبرده است. قبلاً اثبات شد که مدرکات عقلی با قرائت معتزلی از آن، حکم نیز می‏باشد. انسان‏های عاقل با تکیه بر عقل‏های خود بعد از درک حسن یک کار یا قبح آن، دیگر منتظر استنباط حکم دیگری از شارع نخواهد بود؛ بلکه حسن، همان واجب بودن و قبح، همان حرام بودن می‏باشد. قاضی عبدالجبار حتی در شرعیات می‏گفت: «حسن، از وجوب در واجبات شرعی جدا نیست و لذا نماز قبل از وقت نه حسن دارد و نه وجوب... و لذا فرقی ندارد که با لفظ حسن یا به لفظ وجوب، از احکام یاد کرد»